مرز صلاحیت و حدود استفاده از کارشناس معین در نظام کارشناسی رسمی

نظام کارشناسی رسمی بر پایه تخصص و صلاحیت‌های حرفه‌ای شکل گرفته است و هدف اصلی آن ارائه نظریات فنی، دقیق و معتبر به مراجع قضایی است. در این چارچوب، «کارشناس معین» به عنوان نهاد تکمیلی در مواردی که کارشناس اصلی فاقد تخصص یا صلاحیت در بخشی از پرونده است، تعریف شده است. با این حال، استفاده از کارشناس معین باید محدود به موارد ضروری و در چارچوب مقررات باشد تا از سردرگمی، تضاد نظرهای غیرقابل حل و کاهش اعتبار گزارش کارشناسی جلوگیری شود.

مرز صلاحیت کارشناس معین

صلاحیت محدود و تخصصی کارشناس معین باید صرفاً در حوزه تخصصی مشخص و محدود به بخش‌هایی از پرونده که کارشناس اصلی تخصص کافی ندارد، اظهار نظر کند. حوزه کاری او نباید از محدوده تخصصی اعلام شده فراتر رود.
عدم جایگزینی کارشناس اصلیکارشناس معین به هیچ عنوان جایگزین کارشناس اصلی نیست و نظر نهایی در گزارش کارشناسی با کارشناس اصلی است. معین صرفاً مکمل است و باید نظراتش در قالب گزارش کمکی به کارشناس اصلی ارائه شود.
لزوم تعیین حوزه کاری مشخصمرز فعالیت کارشناس معین باید به روشنی در دستور کار یا حکم دادگاه مشخص شود. هرگونه اظهارنظر خارج از آن حوزه تخصصی فاقد اعتبار است.
 

مشکلات احتمالی در تجاوز از مرز صلاحیت تناقض در گزارش‌هاگسترش غیرمجاز حوزه کاری کارشناس معین می‌تواند منجر به تضاد نظرهای غیرقابل حل و سردرگمی دادگاه شود.
کاهش اعتبار گزارشنظر غیرمجاز یا خارج از صلاحیت ممکن است اعتبار کل گزارش کارشناسی را زیر سؤال ببرد.
مسؤولیت قانونی و انتظامیکارشناس معین در صورت اعلام نظر خارج از حدود صلاحیت، در معرض پیگرد قانونی، انتظامی و حقوقی قرار می‌گیرد.

مرز صلاحیت کارشناس معین باید به دقت تعریف و رعایت شود تا نهاد کارشناسی رسمی کارآمد و قابل اعتماد باقی بماند. استفاده از کارشناس معین باید صرفاً در موارد ضرورت تخصصی، در چارچوب مقررات و با نظارت کامل کارشناس اصلی و مراجع قضایی انجام شود. هرگونه تجاوز از این مرزها، هم از لحاظ حقوقی و هم فنی مخاطرات جدی در پی دارد.

تعریف کارشناس معین کارشناس معین، شخصی است که در یک حوزه تخصصی مشخص، برای ارائه نظر فنی در بخشی از موضوع کارشناسی که خارج از صلاحیت یا توان فنی کارشناس اصلی است، با درخواست کارشناس اصلی یا به دستور مرجع ارجاع‌دهنده (دادگاه) تعیین می‌شود. او عضو هیأت کارشناسی نیست و گزارش نهایی را مستقلاً امضا نمی‌کند.
 

مرز صلاحیت کارشناس معین مرز صلاحیت کارشناس معین تابع دو اصل بنیادین است:

الف. مرز صلاحیت فنی 

کارشناس معین فقط مجاز است در بخشی از موضوع کارشناسی که تخصص لازم را دارد و صراحتاً توسط دادگاه یا کارشناس اصلی تعیین شده، اظهار نظر کند.

هیچ‌گونه اظهارنظر کلی، جمع‌بندی یا ورود به حوزه‌هایی غیر از تخصص اعلام‌شده، از سوی کارشناس معین مجاز نیست.

ب. مرز صلاحیت اداری (شغلی و مقرراتی)

کارشناس معین در مقام کارشناس رسمی، باید صلاحیت درج‌شده در پروانه خود را دقیقاً رعایت کند.

اگر معین، کارشناس رسمی نباشد (مثلاً یک متخصص دانشگاهی یا آزمایشگاه فنی)، باید نقش او صرفاً در قالب ارجاع داده‌ها یا ارائه نتایج محدود علمی تعریف شود.
 

حدود استفاده از کارشناس معین

زمان استفاده کارشناس معین زمانی به کار گرفته می‌شود که پرونده نیازمند تخصصی فراتر از توانایی‌های کارشناس اصلی باشد یا در مواردی که پیچیدگی موضوعات فنی، چندرشته‌ای و تخصصی است.
مبنای قانونی و رویه‌ایدر صورت درخواست کارشناس اصلی یا حکم دادگاه، کارشناس معین تعیین می‌شود. استفاده از این نهاد باید مطابق با مقررات آیین دادرسی و آئین‌نامه‌های کارشناسان رسمی باشد.
نظارت و مسئولیت کارشناس اصلیکارشناس اصلی موظف است نظر کارشناس معین را بررسی، تحلیل و در گزارش نهایی خود وارد کند و بر صحت و دقت آن نظارت داشته باشد.

عدم استقلال کامل کارشناس معین کارشناس معین مستقل نیست و هیچگونه حق اظهار نظر نهایی بدون تأیید کارشناس اصلی یا دادگاه ندارد.

الف. چه زمانی استفاده از کارشناس معین مجاز است؟

زمانی که کارشناس اصلی یا هیأت کارشناسی با بخشی از موضوع مواجه باشند که در حوزه صلاحیت یا تخصص ایشان نیست.

در مواردی که ماهیت پرونده چند تخصصی است و حضور یک متخصص مکمل ضروری است.
هنگامی که برخی بخش‌ها، نیازمند آزمون، تحلیل یا داده‌برداری فنی بسیار خاص هستند (مثلاً تست‌های آزمایشگاهی).

ب. چه کسی مرزها را مشخص می‌کند؟

مرجع ارجاع‌دهنده (مثلاً دادگاه)، در صورت تعیین رسمی کارشناس معین، باید موضوع و حوزه نظر او را دقیقاً در دستور کارشناسی یا حکم مشخص کند.

در مواردی که کارشناس اصلی درخواست تعیین معین را دارد، باید به صورت مکتوب، موضوع، دلیل نیاز و حوزه تخصصی مورد انتظار را به دادگاه گزارش دهد.

ج. نوع مشارکت کارشناس معین 

کارشناس معین گزارش خود را معمولاً به صورت مکتوب و پیوست به نظر کارشناس اصلی ارائه می‌دهد.این گزارش بخشی از مستندات کارشناس اصلی است و باید توسط او تحلیل و تأیید شود. 

اگر کارشناس اصلی، صلاحیت تشخیص، ارزیابی یا تحلیل یک بخش را ندارد، چگونه می‌تواند بر نظر کارشناس معین در همان بخش نظارت داشته و آن را وارد گزارش کارشناسی کند؟
 

محدودیت‌ها و ملاحظات کارشناس معین نباید مستقیماً به دادگاه گزارش دهد یا امضاکننده نظریه نهایی باشد.
استفاده از کارشناس معین نباید پوششی برای واگذاری کل کار به غیرکارشناس یا برون‌سپاری غیرقانونی باشد. استفاده از کارشناس معین برای جبران فقدان صلاحیت شخصی، می‌تواند نوعی تجاوز از صلاحیت تلقی شود، مگر آنکه قبلاً موضوع به مرجع قضایی اعلام و صراحتاً اجازه چنین ترکیبی داده شده باشد.

در صورتی که مرز صلاحیت رعایت نشود، ممکن است:

نظریه فاقد اعتبار شود؛
کارشناس اصلی با مسئولیت انتظامی مواجه شود؛
و در صورت خسارت، مسئولیت حقوقی یا حتی کیفری ایجاد گردد.
 

ارتباط با اصل صلاحیت کارشناسی

مفهوم کارشناس معین با اصل «صلاحیت» در نظام کارشناسی رسمی پیوند مستقیم دارد:
کارشناس اصلی نمی‌تواند در موضوعاتی که فاقد صلاحیت است، اظهار نظر کند و اگر بخواهد از نظر معین استفاده کند، باید بر آن اشراف فنی نسبی داشته باشد تا بتواند تحلیل و ارزیابی درستی از آن ارائه دهد.
اگر فاقد این اشراف باشد، باید دادگاه را از عدم امکان اظهارنظر مطلع کرده و تقاضای تعیین کارشناس متخصص در آن بخش کند.
 

جمع بندی و نتیجه‌گیری

استفاده از کارشناس معین راهکاری قانونی، فنی و منطقی برای تکمیل نظریه کارشناسی در موارد چندتخصصی یا خارج از حوزه صلاحیت کارشناس اصلی است؛ اما مرز استفاده از آن باید:

دقیقاً تعیین شود؛
از سوی دادگاه یا مقام ارجاع‌کننده تصویب گردد؛
و توسط کارشناس اصلی تحلیل، ارزیابی و در گزارش گنجانده شود.

اگر بخش کوچکی از موضوع پرونده خارج از صلاحیت کارشناس است، با کسب اجازه دادگاه می تواند از کارشناس معین بهره بگیرد و اگر بخش اصلی یا عمده موضوع خارج از صلاحیت کارشناس است، باید به مرجع ارجاع اعلام و پیشنهاد هیأت یا تغییر رشته و استفاده از کارشناس مرتبط را پیشنهاد دهد و در نهایت اینکه اگر کارشناس صلاحیت تشخیص و تحلیل نتایج نظر کارشناس معین را ندارد، استفاده از کارشناس معین فاقد وجاهت حرفه‌ای است.تخطی از این مرزها، موجب کاهش اعتبار گزارش، مسؤولیت انتظامی برای کارشناس، و حتی بروز اختلاف در روند رسیدگی خواهد شد.