جایگاه کارشناسان رسمی در نظام حقوقی
جایگاه کارشناسان رسمی در نظام حقوقی
کارشناسان رسمی دادگستری توسط مراجع رسمی (مرکز کارشناسان یا کانون) بر اساس قانون انتخاب می‌شوند؛
دارای شماره پروانه، سوابق حرفه‌ای مشخص و تعهد به نظام‌نامه‌ها و مقررات هستند؛
مشمول آیین‌نامه‌های انتظامی، اخلاقی و فنی‌اند؛
و در صورت تخلف، قابل پیگرد انتظامی، حقوقی و حتی کیفری هستند.
ترجیح حقوقی و عملی استفاده از کارشناسان رسمی
استفاده از کارشناس رسمی در نقش معین دارای ارجحیت روشن است، زیرا:
نظریه او واجد اعتبار رسمی و قانونی است و می‌تواند در دادگاه مورد استناد قرار گیرد؛
نظراتش قابل ارزیابی، دفاع یا اعتراض از طریق سازوکارهای قانونی است؛
مسئولیت‌پذیری او تضمین‌شده و قابل پیگیری انتظامی است؛
از نظر سلسله‌مراتب کارشناسی، برقراری ارتباط و انتقال مسؤولیت با کارشناس اصلی ساده‌تر و شفاف‌تر است؛
و دستگاه قضایی با ماهیت صلاحیت‌سنجی او آشناست.
شرایط استثنایی استفاده از اشخاص غیررسمی به‌عنوان کارشناس معین
اگر در یک حوزه خاص، کارشناس رسمی دارای صلاحیت وجود نداشته باشد یا دسترسی به آن میسر نباشد، در موارد استثنایی می‌توان از اشخاص غیررسمی ولی واجد صلاحیت علمی و فنی برجسته به‌عنوان کارشناس معین استفاده کرد.
شروط استفاده از شخص غیررسمی:عدم وجود کارشناس رسمی در تخصص مورد نیاز (مثلاً در برخی فناوری‌های نوین، علوم بین‌رشته‌ای، یا شاخه‌های فوق‌تخصصی).
تشخیص ضرورت توسط کارشناس اصلی و تأیید ضمنی یا صریح مقام قضایی.
صلاحیت علمی و فنی محرز شخص غیررسمی (مدارک علمی، سابقه حرفه‌ای، انتشارات علمی، عضویت در مراجع معتبر).
محدود شدن مسؤولیت نظری به اظهار نظر داده‌ای و بدون مداخله در تحلیل نهایی.
ذکر دقیق مشخصات، حدود مشارکت و منابع داده‌ها در گزارش نهایی کارشناس رسمی.
موارد معمول این استثنا:
استفاده از آزمایشگاه‌های فنی
ـ مهندسی یا مراکز علمی برای آزمون مصالح، خاک، بتن، یا تجهیزات پیچیده؛
بهره‌گیری از مهندسان ارشد در صنایع خاص یا فناوری‌های نوپدید که هنوز در فهرست تخصص‌های کارشناسان رسمی قرار نگرفته‌اند.
نتیجه‌گیری
اصل بر آن است که در صورت نیاز به کارشناس معین، ترجیح داده شود که وی از میان کارشناسان رسمی دادگستری انتخاب شود، مگر در موارد استثنایی که دلایل روشن و مستند برای استفاده از افراد غیررسمی وجود دارد.
در این صورت نیز باید حدود وظایف، صلاحیت، و مسؤولیت آن فرد مشخص شود و گزارش نهایی به صراحت حدود استناد و مشارکت او را قید کند.
مزایای استفاده از کارشناسان رسمی دادگستری به عنوان کارشناس معین:
- اعتبار قانونی نظر کارشناسی
- امکان پیگرد و پاسخ‌گویی انتظامی حفظ وحدت رویه و انسجام نظام کارشناسی
- هماهنگی با اصول فنی و اخلاقی حرفه‌ای کارشناسی
- شفافیت در مسؤولیت‌ها
- مسؤولیت‌پذیری روشن قابل تفکیک و قابل ارجاع
- قابلیت تحلیل و ارزیابی متقابل توسط کارشناس اصلی به جهت وجود زبان مشترک حرفه‌ای و قابل فهم بودن داده‌ها
- پرهیز از ابهام در اصالت داده‌ها
- و امکان راستی‌آزمایی داده‌ها توسط نهادهای رسمی.افزایش اعتماد دادگاه و اصحاب دعوا به نظریه
جایگاه اشخاص حقوقی فنی و تخصصی در فرآیند کارشناسی رسمی؛ از عدم صلاحیت کارشناسی تا نقش پشتیبان
در نظام حقوقی ایران، به‌ویژه در ساختار کارشناسی رسمی دادگستری، مسؤولیت اظهار نظر کارشناسی منحصراً به اشخاص حقیقی دارای پروانه کارشناسی رسمی سپرده شده است. با این حال، پیچیدگی روزافزون موضوعات فنی، تخصصی و علمی در پرونده‌ها موجب شده است که کارشناسان رسمی، برای تکمیل بررسی‌های خود، از ظرفیت‌های اشخاص حقوقی تخصصی همچون آزمایشگاه‌ها، شرکت‌های دانش‌بنیان، مؤسسات فنی و مراکز علمی استفاده نمایند. این نوشتار به تبیین حدود، نقش و مسؤولیت این اشخاص در چارچوب قانونی می‌پردازد.
اشخاص حقوقی؛ فاقد صلاحیت کارشناسی رسمی
طبق قوانین موجود از جمله قانون کانون کارشناسان رسمی دادگستری و آیین‌نامه‌های مربوطه، تنها اشخاص حقیقی می‌توانند به عنوان کارشناس رسمی معرفی شده و در فرآیند دادرسی، نظریه معتبر ارائه دهند. هیچ شخصیت حقوقی اعم از شرکت، آزمایشگاه یا مؤسسه تخصصی مجوز رسمی برای اظهار نظر کارشناسی به عنوان «نظریه کارشناسی رسمی معتبر در دادگاه» ندارد.
نقش پشتیبان و مکمل اشخاص حقوقی در فرآیند کارشناسی
با وجود فقدان صلاحیت رسمی، اشخاص حقوقی فنی و تخصصی می‌توانند نقش‌های کلیدی در پشتیبانی کارشناسان رسمی ایفا کنند. مهم‌ترین این نقش‌ها عبارتند از:
الف) ارائه خدمات آزمایشگاهی و فنیآزمایشگاه‌های مصالح، مراکز آزمون ژئوتکنیک، لابراتوارهای ارزیابی دیجیتال، و مراکز فناوری پیشرفته، داده‌هایی تولید می‌کنند که کارشناسان رسمی با تکیه بر آن‌ها، نظر کارشناسی خود را مستند می‌سازند.
ب) پردازش داده‌ها یا تحلیل‌های تکمیلیدر برخی موضوعات مانند تحلیل‌های آماری پیچیده، داده‌کاوی، مدل‌سازی انرژی یا تحلیل سازه‌ای، کارشناس رسمی ممکن است از یک مؤسسه تخصصی برای انجام بخش‌هایی از تحلیل استفاده کند.
ج) مشاوره‌های تخصصی در قالب همکار فنیدر موارد خاص، کارشناس رسمی می‌تواند از نظر کارشناسان خبره‌ای که در قالب شخصیت حقوقی فعالیت دارند استفاده کند، مشروط بر اینکه تحلیل نهایی و اظهار نظر رسمی، شخصاً توسط کارشناس رسمی انجام شود.
حدود مسؤولیت و پذیرش نظرات اشخاص حقوقی
استفاده از داده‌ها و گزارش‌های اشخاص حقوقی صرفاً در صورت پذیرش و تحلیل آن توسط کارشناس رسمی معتبر است.
مسؤولیت نهایی برعهده کارشناس رسمی است، حتی اگر داده‌ی اشتباه از سوی شخصیت حقوقی منجر به خطای نظریه کارشناسی شود.
در موارد خطا یا تقصیر فاحش، امکان تعقیب مسؤولیت حقوقی و کیفری شخص حقوقی از منظر عمومی یا قراردادی (مثلاً در قالب تقلب یا قصور حرفه‌ای) وجود دارد، ولی مسؤولیت انتظامی کارشناسی صرفاً متوجه کارشناس رسمی است.
نقش‌های قابل قبول برای اشخاص حقوقی:انجام آزمایش‌های فنی، برداشت‌های میدانی، شبیه‌سازی تخصصی یا اندازه‌گیری‌های دقیق
صدور گزارش‌های تخصصی مستند (با مهر شرکت و امضای مهندس مسؤول فنی)
ارائه این گزارش‌ها به کارشناس رسمی برای استفاده در گزارش کارشناسی نهایی
نکته کلیدی:
این گزارش‌ها فقط زمانی اعتبار قضایی دارند که توسط کارشناس رسمی تحلیل، ارزیابی و به‌صورت مستند در گزارش رسمی گنجانده شوند. امضای مستقیم شرکت در گزارش کارشناسی ممنوع و فاقد وجاهت و بر خلاف آیین‌نامه و اصول کارشناسی است.
فقط اشخاص حقیقی دارای پروانه رسمی کارشناسی مجازند اظهار نظر کارشناسی رسمی کنند. بنابراین:
این نهادها نه می‌توانند کارشناس معین تلقی شوند، نه منفرد، نه عضو هیأت.
اما در بسیاری از موارد:
کارشناس رسمی برای انجام آزمایش، اندازه‌گیری، یا بررسی فنی خاص به توانمندی‌های این نهادها نیاز دارد.کارشناس رسمی در چنین مواردی نمی‌تواند درخواست معرفی «کارشناس معین» بدهد، بلکه باید:
از دادگاه تقاضا کند که اجازه دهد از خدمات نهاد تخصصی یا آزمایشگاه استفاده نماید، تحت عنوان:«ارجاع امر به نهاد فنی تخصصی به‌عنوان مرجع انجام آزمایش یا بررسی موضوعی خاص، با مسؤولیت تحلیل نهایی بر عهده کارشناس رسمی»
این اقدام، از نظر حقوقی، نوعی "اقدام تحقیقاتی و آزمایشگاهی در بستر کارشناسی" محسوب می‌شود، نه ارجاع کارشناسی مستقل.
نمونه فرمت پیشنهادی برای درخواست به مرجع قضایی:«با توجه به لزوم انجام آزمایش/بررسی فنی در حوزه خاصی (مثلاً ژئوتکنیک، مقاومت مصالح، آنالیز متریال)، خواهشمند است اجازه فرمایید این بخش از بررسی با بهره‌گیری از خدمات فنی مؤسسه [نام نهاد تخصصی] انجام پذیرد. تحلیل، تطبیق و نتیجه‌گیری نهایی از یافته‌های آن، توسط اینجانب به‌عنوان کارشناس رسمی انجام خواهد شد.»